Η λυρική ποιήτρια Σαπφώ

Για την αρχαία ελληνίδα ποιήτρια από τη Λέσβο, που συνέδεσε το όνομά της στην Ιστορία τόσο με τη λυρική ποίηση όσο και με τον λεσβιακό έρωτα, δεν είναι και πολλά γνωστά... Η μόνη σύγχρονη πηγή που αναφέρεται στον βίο της Σαπφούς είναι η ίδια της η ποίηση, με τους ιστορικούς και τους ακαδημαϊκούς κύκλους να είναι ωστόσο ιδιαίτερα επιφυλακτικοί στο να συνάγουν βιογραφικά στοιχεία από το έργο της ή να αποδεχτούν τις πληροφορίες που η ίδια παραθέτει στα ποιήματά της ως αυτοβιογραφικές αναφορές.

Ταυτοχρόνως, όλες οι κατοπινές πηγές που κάνουν λόγο για τη Σαπφώ έχουν τεθεί εν αμφιβόλω, κάθε στοιχείο λοιπόν που αφορά στον βίο της παρατίθεται με επιφυλάξεις.

Όπως κι αν έζησε βέβαια η Σαπφώ, όποια κι αν ήταν, δεν έμεινε στην Ιστορία άδικα ως η μεγαλύτερη ποιήτρια της αρχαιότητας! Ο ζωντανός, έντονος και συναισθηματικά φορτισμένος τρόπος γραφής της έμελλε να έχει απήχηση στο παγκόσμιο κοινό κάθε εποχής, κάνοντας τους στίχους της πραγματικά πανανθρώπινους.

Και βέβαια, από κοινού με τους άλλους μεγάλους λυρικούς της αρχαιότητας, όπως ο Αλκαίος και ο Πίνδαρος, συνέβαλε τα μέγιστα στην απομάκρυνση της αρχαιοελληνικής ποιητικής παράδοσης από το δράμα και το έπος, με το έργο της να είναι η επιτομή του λογοτεχνικού είδους που άρχισε να κάνει δειλά-δειλά την εμφάνισή του στον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ., τη ραφιναρισμένη δηλαδή στιλιστικά λυρική ποίηση...

Προφίλ

Για τη ζωή της Σαπφούς ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά. Από πάπυρο του 200 μ.Χ. περίπου καθώς και από το περίφημο βυζαντινό λεξικό του Σουίδα (Σούδα) του 10ου αιώνα γνωρίζουμε ότι η Σαπφώ (ή Ψαπφώ, στην τοπική αιολική διάλεκτο) ήταν σύγχρονη του Αλκαίου και του Πιττακού και ότι γεννήθηκε στη Λέσβο, πιθανότατα στην Ερεσό (ή τη Μυτιλήνη), γύρω στο 630-620 π.Χ., την εποχή δηλαδή της κοινωνικής και πολιτιστικής ακμής της περιοχής.

Η μητέρα της ονομαζόταν Κλεΐς και ο πατέρας της Σκαμανδρώνυμος, ενώ είχε και τρεις αδελφούς, τους Λάριχο, Χάραξο και Ευρύγιο. Τόσο ο πάπυρος όσο και το λεξικό του Σούδα συμφωνούν ότι η Σαπφώ είχε μια κόρη, την Κλέιδα, την οποία αναφέρει και η ίδια η ποιήτρια σε δύο έργα της, ενώ φέρεται να ήταν παντρεμένη με ευκατάστατο και ευγενικής καταγωγής νέο από την Άνδρο, τον Κερκύλα. Είναι πάντως πιθανό, θεωρούν οι μελετητές, τα στοιχεία που παραθέτει η ίδια για τη ζωή της να ήταν απλές λογοτεχνικές μεταφορές που οι αρχαίοι συγγραφείς θεώρησαν βιογραφικά στοιχεία και δημιουργήθηκε έτσι η βιογραφική σαπφική παράδοση. Ιστορική συναίνεση για τα γεγονότα που αναφέρονται στη ζωή της δεν υπάρχει.

Οι μαρτυρίες κάνουν πάντως λόγο για την αριστοκρατική καταγωγή της Σαπφούς, με την ίδια να μπλέκεται στη δίνη των πολιτικών αναταραχών που συγκλόνισαν τη Λέσβο και ανάγκασαν την αριστοκρατία του νησιού σε εξορία από την πρωτεύουσα Μυτιλήνη: η Σαπφώ καταφεύγει προσωρινά στη Σικελία, επιστρέφει όμως λίγο αργότερα στο νησί, όταν η τυραννία καταλύθηκε.

Την εποχή αυτή η Σαπφώ φέρεται να ίδρυσε ωδείο στο νησί και να συγκέντρωσε γύρω της τις νεαρές αριστοκράτισσες της Λέσβου, για να τις διδάξει μουσική και ποίηση. Από τη στενή σχέση της Σαπφούς με τις μαθήτριές της, η οποία θεωρήθηκε απρεπής λόγω της ερωτικής της φύσης, θα προέκυπτε ο όρος «λεσβιακός έρωτας» για να περιγράψει τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις μεταξύ γυναικών.

Η Σαπφώ δεν ήταν η μόνη ούτε καν η πρώτη γυναίκα που είχε στην κατοχή της ωδείο, καθώς η πρακτική αυτή ήταν διαδεδομένη στη θρησκευτική αρχαιοελληνική παράδοση του καιρού. Ήταν περισσότερο οι ερωτικές σχέσεις που φέρεται να διατηρούσε με τις μαθήτριές της που θα της έφερναν την επίμαχη φήμη. Αυτό βέβαια δεν θα κηλίδωνε το όνομά της, με τους αρχαίους να την αποκαλούν «η Ποιήτρια», με τον ίδιο τρόπο και σεβασμό που αποκαλούσαν τον Όμηρο «ο Ποιητής». Ο Πλάτωνας τη χαιρέτισε ως τη «δέκατη Μούσα», ενώ η ίδια είχε τιμηθεί με αγάλματα (στις Συρακούσες και την Πέργαμο) και είχε απαθανατιστεί ακόμα και στο νόμισμα που έκοψε προς τιμήν της η Λέσβος.

Για την κατάληξη της σπουδαίας ποιήτριας δεν είναι επίσης τίποτα γνωστό, αν πιστέψουμε πάντως τον Οβίδιο (ο οποίος φέρεται να πίστεψε τον θρύλο), η Σαπφώ φέρεται να αυτοκτόνησε πηδώντας από απόκρημνα βράχια όταν ο έρωτάς της για τον Φάωνα έμεινε ανεκπλήρωτος. Αν ο Φάωνας ήταν υπαρκτό πρόσωπο ή ζούσε μόνο μέσα στους σαπφικούς στίχους, δεν είναι τίποτα γνωστό. Οι ιστορικοί αμφισβητούν σήμερα την αλήθεια του μύθου, θεωρώντας τον ως όχημα για την άρση της ομοφυλοφιλικής φύσης της ποιήτριας (αυτοκτόνησε για τα μάτια ενός άντρα!). Η ίδια πρέπει να πέθανε σε ηλικία 50 ετών, κάπου δηλαδή μεταξύ 580-570 π.Χ.

Έργο

Ήδη από τα αρχαία χρόνια αναπτύχθηκε μια λογοτεχνική παράδοση που επιτέθηκε στην ερωτική ποίηση της Σαπφούς με σκοπό να τη γελοιοποιήσει για τις πρόδηλες σεξουαλικές προτιμήσεις και ποιητικές αναφορές της. Μέχρι και τα βιογραφικά της στοιχεία διαστρεβλώθηκαν για να υπηρετήσουν τη ρητορεία των ηθικών και ψυχολογικών αναστολών των αναγνωστών κάθε κατοπινής εποχής.

Παρά το γεγονός ότι θεωρούταν η μεγαλύτερη λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας, οι αττικοί κωμωδιογράφοι τη δυσφήμησαν για τις ομοφυλοφιλικές της τάσεις, την ίδια ώρα που ο λυρικός ποιητής Ανακρέων ο Τήιος τη σάρκαζε ως «λεσβία». Παρά τον σαφή συναισθηματισμό που εκδήλωνε προς τις μαθήτριές της, σε καμία πηγή δεν αναφέρεται κάτι σχετικό, με τη λεσβιακή ρητορεία ωστόσο να την ακολουθεί πιστά. Σήμερα οι μελετητές του έργου της αμφισβητούν εν πολλοίς την ομοφυλοφιλική της διάσταση: την ώρα που η φύση των ερωτικών της πόθων είναι αναντίρρητη, δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι η Σαπφώ όντως έκανε έρωτα με γυναίκες!

Αυτό βέβαια δεν στέρησε τη δυνατότητα στους χριστιανούς ηθικολόγους να αναθεματίσουν την ποίησή της, την ίδια ώρα που οι εκδότες του έργου της έκοβαν και έραβαν τους ερωτικούς της στίχους κατά βούληση, εξαλείφοντας αποσπάσματα ή αλλάζοντας λέξεις που θεωρούσαν ότι το κοινό της εκάστοτε εποχής θα έβρισκε «πιπεράτες».

Η ίδια η ιστορία της υποδοχής του λογοτεχνικού της έργου είναι αναπόσπαστο μέρος της σημαντικότητάς της ως ποιήτριας. Οι χριστιανοί λογοκριτές της Αλεξάνδρειας, της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης δεν δίστασαν να απαγορεύσουν τα έργα της σε διάφορες ιστορικές εποχές, με τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό και τον Πάπα Γρηγόριο Ζ' να παραγγέλνουν ακόμα και το κάψιμο των ποιητικών της συλλογών.

Παρά τις ασίγαστες προσπάθειες ωστόσο της πουριτανικής εποχής, το έργο της Σαπφούς ζει και συνεχίζει να κοσμεί την παγκόσμια λογοτεχνία με τον έντονο ερωτισμό και τη λυρικότητα των στίχων της. Η ίδια συνέγραψε ερωτικά ποιήματα, ύμνους αλλά και τραγούδια του γάμου. Από το έργο της σώζονται σπαράγματα που συνέλεξαν με κόπο αλεξανδρινοί λόγιοι και κυκλοφόρησαν σε χωριστούς τόμους: οι σαπφικοί «Ύμνοι» και τα «Επιθαλάμια» (τραγούδια του γάμου δηλαδή) συμπυκνώνουν τη μελωδικότητα των ωδών της και τη μεγαλειότητα του συναισθηματικού της κόσμου.

Πέρα από τα αποσπάσματα της ποίησής της, έχουν διασωθεί αυτούσια ο «Ύμνος στην Αφροδίτη» και η «Ωδή», ενώ μια σειρά ακόμα από ποιήματα και στίχους που της αποδίδονται είτε ελέγχονται ακόμα για την πατρότητά τους είτε έχουν αμφισβητηθεί εκτεταμένα.

Η μεγάλη ποιήτρια του Έρωτα συνεχίζει να επηρεάζει με τους στίχους της τον ψυχισμό κάθε ανθρώπινου όντος, με τις οικουμενικές αξίες που τραγούδησε να έχουν αντίκτυπο σε κάθε άνθρωπο, όποιες κι αν είναι οι σεξουαλικές του προτιμήσεις. Και πέρα βέβαια από το θέμα του έρωτα, η Σαπφώ συνέβαλε στη λυρική ποίηση με πολλούς ακόμα τρόπους: η έμφαση στο συναίσθημα, την υποκειμενική εμπειρία και την ατομική πράξη σηματοδοτεί ορόσημο στη στροφή της ποίησης από το επικό και το δραματικό στο βαθύτατα λυρικό.

Κι εδώ ακριβώς εδράζεται η μεγάλη συνεισφορά της Σαπφούς στην παγκόσμια λογοτεχνία, πράγμα που έχουν από καιρό αποκρυσταλλώσει οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας: βοήθησε όσο κανείς να εγκαθιδρυθεί το λογοτεχνικό είδος της λυρικής ποίησης, κάνοντας το συναίσθημα να κυριαρχήσει στη λογοτεχνία κατά τις χιλιετίες που θα ακολουθούσαν το σπουδαίο έργο της...

Πηγή