Άνθρωπος Στην Κατάψυξη: Το Κρύο Κλειδί Για Θεραπείες Ασθενειών;
Η Μαργκαρέτα βυθίστηκε ξαφνικά στα παγωμένα νερά και παγιδεύτηκε κάτω από ένα διαφανές στρώμα πάγου. Οι σύντροφοί της την έβλεπαν να στροβιλίζεται με αγωνία επί σαράντα ολόκληρα λεπτά μέχρι που έγινε μια ακίνητη σωρός. Μετά από 79 λεπτά κατάφεραν να σπάσουν τον πάγο και να την απεγκλωβίσουν. Η Μαργκαρέτα όμως δεν ανέπνεε, η καρδιά της δεν χτυπούσε και η θερμοκρασία του σώματός της έφτανε μόλις τους 13,7°C. Παρ’ όλα αυτά, ξαναβρήκε σε λίγο τις αισθήσεις της και το σώμα της άρχισε σταδιακά να ζεσταίνεται και να οξυγονώνεται. Μετά από 35 ημέρες στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας και μετά από πέντε μήνες αποκατάστασης, η Μαργκαρέτα ήταν πλέον σε θέση να επιστρέψει στην εργασία της ως νοσοκομειακή γιατρός.
Λήθαργος αιώνων
Το περιστατικό δημοσιεύτηκε στο έγκυρο ιατρικό περιοδικό Lancet και δεν είναι το μοναδικό. Η επιστημονική βιβλιογραφία αναφέρει διάφορα τέτοια παραδείγματα, κυρίως για παιδιά που επέζησαν σε συνθήκες πολικού ψύχους με κάποιον μυστηριώδη τρόπο. Στην περίπτωση των σταχτοποντικών (Mus musculus), τα οποία κατά τη διάρκεια πειράματος παρέμειναν, όπως και η Μαργκαρέτα, επί έξι ώρες στην ίδια κατάσταση μεταξύ ζωής και θανάτου, δεν κρύβεται βέβαια τίποτε το μυστηριώδες. Οι επιστήμονες ονομάζουν αυτή την κατάσταση αναστολή ζωτικών λειτουργιών. Προκαλείται με συγκεκριμένες ενέργειες τις οποίες ένας επιστήμονας περιέγραψε στο έγκριτο περιοδικό Science το οποίο κυκλοφόρησε στις 22 Απριλίου του 2005. Τι κοινό έχουν η αναστολή των ζωτικών λειτουργιών, η νάρκη των ζώων και ο λήθαργος των φυτών και των βακτηρίων; Θα μπορούσε το πείραμα με τους ποντικούς να επαναληφθεί στον άνθρωπο για ιατρικούς λόγους ή για την κατάκτηση του διαστήματος;
Τα τελευταία χρόνια οι επιστήμονες ανακάλυψαν πως η ζωή συνεχίζεται ακόμη και σε συνθήκες οι οποίες παλαιότερα θεωρούνταν απαγορευτικές. Τον Φεβρουάριο του 2005, ο Άξελ Σίπερ, από το Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Γεωλογικών Επιστημών και Φυσικών Πόρων στο Ανόβερο της Γερμανίας, ανακάλυψε σε βάθος τετρακοσίων μέτρων στον Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό βακτήρια σε κατάσταση νάρκης εδώ και δεκαέξι εκατομμύρια χρόνια.
Ο σπόρος της Μασάντα
Αν κάποιος σπεύσει να υποστηρίξει ότι τα βακτήρια δεν έχουν πολλές βιολογικές απαιτήσεις, το ίδιο δεν ισχύει και για τα φυτά, οι σπόροι των οποίων επιβιώνουν σε κατάσταση λήθαργου επί αιώνες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Μαθουσάλας, όπως τον ονόμασαν οι επιστήμονες, ένας σπόρος χουρμαδιάς τον οποίο ανακάλυψαν κατά τη διάρκεια ανασκαφών τη δεκαετία του 1970 στο εβραϊκό οχυρό της Μασάντα στην Ιουδαία. Για να μην πέσουν στα χέρια των Ρωμαίων, αυτοκτόνησαν στην πόλη 960 Εβραίοι Ζηλωτές. Το ημερολόγιο έδειχνε 73 μ.Χ. Έκτοτε, σύμφωνα με τη μέθοδο χρονολόγησης με ραδιενεργό άνθρακα, ο Μαθουσάλας περίμενε κάποιον να τον φυτέψει. Στις 25 Ιανουαρίου του 2005, η Ελέιν Σόλογουεϊ, καθηγήτρια αειφόρου γεωργίας στο Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Μελετών του Νότιου Νεγκέβ, φύτεψε τον σπόρο, και η πανάρχαια αυτή χουρμαδιά έχει ύψος τριάντα εκατοστά. Το αποτέλεσμα ήταν ανέλπιστο διότι τα φυτά που αναπτύσσονται από παμπάλαιους σπόρους συνήθως πεθαίνουν αμέσως, αφού ο σπόρος έχει εξαντλήσει το μεγαλύτερο απόθεμα των θρεπτικών του συστατικών. Ο Μαθουσάλας δεν αποτελεί τη μοναδική εξαίρεση. Η αναστολή ζωτικών λειτουργιών είναι χαρακτηριστικό ορισμένων ειδών του ζωικού βασιλείου. Πρόκειται για τον λήθαργο και τη χειμερία ή θερινή νάρκη, την ιδανική τακτική επιβίωσης όταν η θερμοκρασία φτάνει σε ακραίες τιμές.
Βάτραχος-γρανίτα
Υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα αναστολής ζωτικών λειτουργιών που συνοδεύονται από μείωση των κυτταρικών δραστηριοτήτων. Το 2004, ο Γκέρχαρντ Χελντμάιερ, από το Πανεπιστήμιο Φίλιπς στο Μάρμπουργκ της Γερμανίας, δημοσίευσε στο επιστημονικό περιοδικό Nature την ανακάλυψη που έκανε για έναν λεμούριο της Μαδαγασκάρης. Επί επτά μήνες τον χρόνο, αυτό το θηλαστικό τρυπώνει μέσα στην κοιλότητα ενός δέντρου και κοιμάται παρότι η θερμοκρασία του περιβάλλοντος δεν πέφτει κάτω από τους 30°C. Η επιβίωσή του επιτυγχάνεται από την κατανάλωση λίπους το οποίο βρίσκεται συσσωρευμένο στην ουρά του. Ακόμη όμως και σε συνθήκες πολικού ψύχους, η κατάσταση του λήθαργου ποικίλλει. Η αρκούδα, λόγου χάρη, διατηρεί σε αυτή την κατάσταση τη θερμοκρασία του σώματός της στους 28°C, ενώ ο πολικός σκίουρος ρίχνει τη θερμοκρασία του μέχρι τους 0°C. Ο Μπράιαν Μπαρνς, από το Ινστιτούτο Πολικής Βιολογίας του Φέρμπανκς στην Αλάσκα, μέτρησε στο έντερο του τρωκτικού ελάχιστες θερμοκρασίες της τάξης των -2,9°C χωρίς να παρατηρείται ψύξη. Αντίστοιχα ο βάτραχος της αρκτικής ζώνηςRana sylvatica μεταμορφώνεται σε ζωντανή γρανίτα. Παγώνει ολόκληρος, με εξαίρεση το εσωτερικό των κυττάρων του, και επιβιώνει σε κατάσταση καταστολής μέχρι την επόμενη άνοιξη. Πώς τα καταφέρνει; Χάρη σε ένα σάκχαρο παρόμοιο με το αντιψυκτικό των αυτοκινήτων.
Χιονάτη και διάστημα
Τι συμβαίνει όμως με τον άνθρωπο; Μέχρι και πριν από μία δεκαετία η αναστολή των ζωτικών λειτουργιών κυριαρχούσε μόνο στη σφαίρα των παραμυθιών και της επιστημονικής φαντασίας. Οι περισσότερες ηρωίδες των παραμυθιών πέφτουν θύματα μαγείας. Η Χιονάτη αμέσως μόλις δάγκωσε ένα δηλητηριασμένο μήλο και η Ωραία Κοιμωμένη αφού τρυπήθηκε από ένα αδράχτι. Και οι δυο τους ανέκτησαν τις αισθήσεις τους χάρη στο φιλί ενός πρίγκιπα. Η αναστολή των ζωτικών λειτουργιών απασχόλησε και την έβδομη τέχνη. Το 1968 ο Στάνλει Κιούμπρικ σκηνοθέτησε την ταινία 2001 Οδύσσεια του Διαστήματος. Σε αυτή, κάποιοι από τους αστροναύτες που ταξιδεύουν προς τον Δία βρίσκονται σε καταστολή. Μολονότι η φαντασία παρέχει άπειρες δυνατότητες, η NASA κατέληξε στο συμπέρασμα πως η ελεγχόμενη αναστολή των ανθρώπινων ζωτικών λειτουργιών ήταν ουτοπία. Γι’ αυτόν τον λόγο εγκατέλειψε το πρόγραμμα που είχε αναπτύξει στα τέλη της δεκαετίας του 1960 με επίκεντρο τη μείωση της μεταβολικής δραστηριότητας του ανθρώπου.
Θεραπεία στο ψυγείο
Οι έρευνες όμως δεν σταμάτησαν. Έτσι σήμερα η ελεγχόμενη υποθερμία, η σκόπιμη μείωση της θερμοκρασίας του σώματος, αξιοποιείται σε ποικίλους κλάδους της ιατρικής. Από το 1991 ο Γκάρι Στάινμπεργκ, καθηγητής νευροχειρουργικής στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ στις ΗΠΑ, ψύχει στους 3°C τον εγκέφαλο ασθενών κατά τη διάρκεια πολύπλοκων επεμβάσεων, καθώς αυτό τους προστατεύει από νευρολογικές βλάβες. Την ίδια τεχνική χρησιμοποιεί και ο Λαρς Καμεσγκάαρντ, Δανός ερευνητής, σε όσους ασθενείς έχουν υποστεί σοβαρό εγκεφαλικό επεισόδιο. Με τη μείωση της θερμοκρασίας του σώματος κατά 1,3°C επί τέσσερις ώρες επιβιώνει ο διπλάσιος αριθμός ασθενών μέσα στο επόμενο εξάμηνο. Ο Τζέιμς Γκρότα, νευρολόγος από το Χιούστον των ΗΠΑ, διαπίστωσε ότι η μείωση της θερμοκρασίας στους 33°C επί ένα εικοσιτετράωρο περιορίζει τις νευρολογικές βλάβες σε ασθενείς που επανήλθαν μετά από καρδιακή προσβολή. Τέλος, ο Kεντάρο Γιαμάντα, από το Καρδιολογικό Κέντρο της Οσάκα στην Ιαπωνία, παρουσίασε πρόσφατα ένα κράνος που ψύχει κατά 2-3°C τον εγκέφαλο των ασθενών που υπέστησαν βαρύ εγκεφαλικό.
Σκούφος με παγάκια
Σήμερα αυτές οι εφαρμογές εφαρμόζονται σταδιακά και στην παιδιατρική. Έρευνα που διεξήχθη στο Λονδίνο και στο Μπρίστολ της Αγγλίας σε 234 παιδιά τα οποία γεννήθηκαν με σοβαρή έλλειψη οξυγόνου κατέδειξε ότι όσα είχαν φορέσει στις πρώτες 42 ώρες της ζωής τους ένα σκουφάκι γεμάτο πάγο αντιμετώπιζαν μικρότερο κίνδυνο σπαστικής πάρεσης, είδος παράλυσης. Ανάλογα αποτελέσματα συνήγε και ο Ντέιβιντ Άντελσον, από το Παιδιατρικό Νοσοκομείο του Πίτσμπουργκ στις ΗΠΑ. Ο ερευνητής έριξε επί 48 ώρες τη θερμοκρασία του σώματος κάποιων τραυματισμένων παιδιών στους 32-33°C και με αυτόν τον τρόπο περιόρισε τη θνησιμότητα και τις βλάβες. Μέχρι σήμερα κανείς δεν κατάφερε να προκαλέσει επιβράδυνση των ζωτικών λειτουργιών κατεβάζοντας τη θερμοκρασία του σώματος κάτω από τους 30°C. Και αυτό διότι στους 28-30°C αρχίζουν τα καρδιολογικά προβλήματα, ενώ γύρω στους 27-28°C η καρδιά παρουσιάζει ινιδισμό, ακανόνιστες συσπάσεις των μυϊκών ινών.
Αν όμως μπορούσαμε να επιτύχουμε σημαντική μείωση της θερμοκρασίας του ανθρωπίνου σώματος, θα ανοίγαμε ένα νέο κεφάλαιο στην ιατρική επιστήμη με πολλές σωτήριες εφαρμογές. Σε συνθήκες χαμηλής θερμοκρασίας η ανάγκη για οξυγόνο είναι σχεδόν μηδενική και οι ιστοί γίνονται πολύ πιο ανθεκτικοί, σχεδόν άτρωτοι. Η Κέλι Ντριού, συνάδελφος του Μπράιαν Μπαρνς στην Αλάσκα, απέδειξε ότι αν τρυπήσουμε με μια βελόνα δείγματα από εγκεφαλικό ιστό ναρκωμένων σκίουρων θα προκαλέσουμε λιγότερες βλάβες από όσες αν οι σκίουροι δεν βρίσκονταν σε κατάσταση νάρκης. Έτσι οι ερευνητές υπέθεσαν ότι η αναστολή των ζωτικών λειτουργιών θα ήταν χρήσιμη στην αντιμετώπιση κάποιων μορφών καρκίνου, καθώς θα επέτρεπε τη θεραπεία με μεγαλύτερες δόσεις ακτινοβολίας χωρίς να βλάπτονται οι υγιείς ιστοί. Άλλη εφαρμογή θα μπορούσε να είναι η επιβράδυνση του κυτταρικού μεταβολισμού οργάνων και ιστών προκειμένου να διατηρούνται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα μέχρι τη μεταμόσχευση. Επίσης η κατάσταση αναστολής των ζωτικών λειτουργιών, στην οποία οδηγούνται οι ασθενείς αμέσως μετά από ένα εγκεφαλικό ή από έναν σοβαρό τραυματισμό στη σπονδυλική στήλη, θα προσέφερε στους γιατρούς περισσότερο χρόνο για να περιορίσουν την επέκταση της βλάβης στα υγιή κύτταρα.
Στην κόψη του ξυραφιού
Αφού λοιπόν δεν είναι εφικτό να ρίξουμε τη θερμοκρασία κάτω από τους 30°C χωρίς μοιραίες συνέπειες, πρέπει να βρεθεί μια άλλη λύση. Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να ελαττωθεί ο μεταβολισμός των κυττάρων χωρίς να προκληθούν βλάβες; Οι σημερινές μέθοδοι είναι τρεις. Οι δύο πρώτες έχουν στόχο να μειώσουν το διαθέσιμο οξυγόνο, ενώ η τρίτη προκαλεί νάρκη με ένα συνθετικό μόριο. Οι ερευνητές γνωρίζουν ότι αν μειώσουν το διαθέσιμο οξυγόνο μπορούν να θέσουν σε εικοσιτετράωρη καταστολή πολλούς ζωντανούς οργανισμούς όπως μύκητες, σκουλήκια, μύγες, ποντικούς και μικρά ψάρια. Αφού μελέτησαν αυτά τα ζώα παρατήρησαν ότι το όριο που χωρίζει την επάνοδο στη ζωή από τον θάνατο είναι σαν μια λεπτή λεπίδα ξυραφιού. Παράδειγμα το νηματώδες σκουλήκι (Caenorhabditis elegans) με μήκος ένα χιλιοστό. Αν το οξυγόνο στον αέρα είναι ελάχιστο, 0,1% αντί για 21%, τα κύτταρά του διακόπτουν τη δραστηριότητά τους και αναστέλλουν τις ζωτικές του λειτουργίες. Αντίθετα, αν το ποσοστό οξυγόνου ξεπεράσει το 0,1%, τα κύτταρά του συνεχίζουν να λειτουργούν αλλά αυτοκαταστρέφονται. Αυτός ο κανόνας δεν ισχύει μόνο για τα σκουλήκια. Ομάδα ερευνητών του Πίτσμπουργκ απέδειξε πως οι ζωτικές λειτουργίες αναστέλλονται και χωρίς προφανείς βλάβες ακόμη και στους σκύλους. Αρκεί να αντικατασταθεί σταδιακά το αίμα τους από ένα ψυχρό αλατούχο διάλυμα.
Ψυχρ-αιμία
Ο Πάτρικ Κόχανεκ διευθύνει σήμερα το Safar Center for Resuscitation Research του Πανεπιστημίου του Πίτσμπουργκ, ένα από τα ελάχιστα κέντρα που ειδικεύονται στις προηγμένες τεχνικές εντατικής θεραπείας για τραυματίες. Οι ερευνητές του μελετούν διάφορες μεθόδους οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν σε καταστολή τους πολυτραυματίες προκειμένου να αναστείλουν τις μετατραυματικές βλάβες. Με πειραματόζωα σκύλους, οι ερευνητές μείωσαν την οξυγόνωση των ιστών αντικαθιστώντας το αίμα των ζώων με ένα ψυχρό διάλυμα νερού και άλατος στους -4°C, το οποίο έριχνε τη θερμοκρασία 3°C το λεπτό. Καθώς η θερμοκρασία έπεφτε, οι καρδιακοί παλμοί επιβραδύνονταν μέχρι που τελικά σταμάτησαν. Το ίδιο συνέβη με την αναπνοή και με τη μεταβολική δραστηριότητα των κυττάρων. Σύμφωνα με τους ερευνητές, όσο περισσότερο κατεβαίνει η θερμοκρασία του σώματος τόσο λιγότερες βλάβες προκαλούνται σε μια μακρά περίοδο ανακοπής. Στους 30-35°C η καρδιά μπορεί να σταματήσει για είκοσι λεπτά, αλλά στους 10°C σταματά ακόμη και για ενενήντα λεπτά.
Στο Σιάτλ, πάλι, ο βιοχημικός Μαρκ Ροθ, από το Αντικαρκινικό Ερευνητικό Κέντρο Φρεντ Χάτσινσον, ανέστειλε τις ζωτικές λειτουργίες κάποιων ποντικών όταν τους έδωσε να αναπνεύσουν ένα αέριο το οποίο, όπως κάνει και το οξυγόνο, ενώνεται με τα ερυθρά αιμοσφαίρια χωρίς να τρέφει τα κύτταρα του σώματος. Όπως δήλωσε ο Ροθ στο επιστημονικό περιοδικό Science, ουσιαστικά μετέτρεψαν τους ποντικούς σε ψυχρόαιμα ζώα σαν τα ερπετά. Μάλιστα δήλωσε ότι η αναστολή των ζωτικών λειτουργιών είναι εφικτή και στον άνθρωπο. Βέβαια οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν ακόμη πώς να την ενεργοποιούν και να την απενεργοποιούν.
Εισπνοή και όνειρα γλυκά
Το αέριο που έδωσε ο Ροθ να εισπνεύσουν οι ποντικοί είναι δηλητηριώδες. Ονομάζεται υδρόθειο και θεωρείται σοβαρή απειλή για την υγεία των μεταλλωρύχων, με τη μυρωδιά κλούβιου αβγού που έχει. Οι ποντικοί το εισέπνευσαν για έξι ώρες και η θερμοκρασία του σώματός τους έπεσε στους 11°C, η αναπνοή τους επιβραδύνθηκε από τις 120 εισπνοές το λεπτό σε λιγότερες από δέκα και ο μεταβολισμός τους ελαττώθηκε κατά δέκα φορές. Στο τέλος του πειράματος τα ζώα επανήλθαν στη ζωή. Προς το παρόν, αυτή η τεχνική είναι υπερβολικά επισφαλής για τον άνθρωπο. Ο Ροθ πάντως ίδρυσε την Ikaria, εταιρεία που μελετά την αναστολή των ζωτικών λειτουργιών και τις εφαρμογές της στην ιατρική. Ακόμη καλύτερο βέβαια θα ήταν να μπορούσαμε να αντιγράψουμε τη στρατηγική της φύσης χρησιμοποιώντας συνθετικά μόρια τα οποία μιμούνται τα φυσικά. Το 1982 ο Τσουνγκ Πινγκ Σου, ερευνητής μοριακής παθοβιολογίας στο Εθνικό Ινστιτούτο για την Κατάχρηση Ναρκωτικών στις ΗΠΑ, άκουσε έναν συνάδελφό του να κάνει λόγο για την πρωτεΐνη HIT (Ηibernation Ιnduction Τrigger), την οποία είχαν απομονώσει στο αίμα μαρμοτών σε νάρκη. Ο Τσουνγκ Πινγκ Σου τη χορήγησε σε σκίουρους και εκείνοι έπεσαν σε νάρκη εκτός εποχής, μέσα στο καλοκαίρι. Το γεγονός του εξήψε την περιέργεια. Έτσι ανακάλυψε πως αν χορηγούσε στους σκίουρους ναλοξόν, φάρμακο που σταματά τη δράση της ηρωίνης, η πρωτεΐνη έχανε την αποτελεσματικότητά της. Συμπέρανε ότι η HIT ήταν ένα ενδογενές οπιοειδές, πρωτεΐνη παρόμοια με τα παράγωγα του οπίου, την οποία όμως δημιουργεί ο ίδιος ο οργανισμός. Κατόπιν απευθύνθηκε σε ειδικούς φαρμακολόγους και εκείνοι του πρότειναν ως τεχνητό υποκατάστατο της HIT το DADLE (αρκτικόλεξο της D-αλανίνη, D-λευκίνη-, εγκεφαλίνη), ένα πολύ μικρό συνθετικό μόριο με τα ίδια αποτελέσματα με το ΗΙΤ. Αρκούσε 1,5 mg ημερησίως για κάθε χιλιόγραμμο σωματικού βάρους του ζώου προκειμένου να οδηγηθούν σε νάρκη οι σκίουροι.
Νωχελικοί ποντικοί
Μπορεί να χορηγηθεί το DADLE και στα θηλαστικά που δεν πέφτουν σε νάρκη; Αν ναι, με ποια αποτελέσματα; Αυτό ακριβώς αποτελεί το αντικείμενο ερευνών των Κάρλο Τσανκανάρο και Μανουέλα Μαλατέστα, από το Πανεπιστήμιο του Ουρμπίνο, και του Μάρκο Μπιτζοτζέρα από το Πανεπιστήμιο της Παβίας στην Ιταλία. Οι δύο πρώτοι μελετούν τοDADLE σε κυτταρικές καλλιέργειες από μαρμότες και ανθρώπους. Το DADLE αποκοιμίζει βιολογικά και τα δύο είδη καλλιεργειών επιβραδύνοντας τη δραστηριότητά τους και τη μεταγραφή των γονιδίων. Αντίθετα, ο Τσανκανάρο δουλεύει με ποντικούς και τα μέχρι τώρα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά. Τέσσερις ώρες μετά την ενέσιμη χορήγηση DADLEη θερμοκρασία του σώματός τους πέφτει αισθητά και τα ζώα γίνονται λιγότερα δραστήρια.
Αποστολή στον Άρη
Τα αποτελέσματα των Ιταλών ερευνητών κίνησαν το ενδιαφέρον της ESA, της Ευρωπαϊκής Διαστημικής Υπηρεσίας η οποία τους χρηματοδοτεί με την ελπίδα να υλοποιήσει ένα όνειρο δεκαετιών. Ο λόγος για το πρόγραμμα Aurora, που προβλέπει την αποστολή ανθρώπων στον Άρη μέσα στα επόμενα 25 χρόνια. Ο Κόκκινος Πλανήτης απέχει από τη Γη περισσότερα από ογδόντα εκατομμύρια χιλιόμετρα και το ταξίδι μέχρι εκεί δεν θα μπορούσε να διαρκέσει λιγότερο από έξι με εννέα μήνες. Οι ειδικοί της ESA υπολόγισαν ότι για να στείλουν εκεί έξι αστροναύτες σε μια αποστολή συνολικής διάρκειας δύο χρόνων πρέπει να εφοδιάσουν το διαστημόπλοιο με τριάντα τόνους φαγητό, στους οποίους πρέπει να προστεθούν και οι προμήθειες σε αέρα. Τα μεγέθη αυτά θεωρούνται απαγορευτικά για κάθε διαστημική αποστολή και η μόνη λύση φαίνεται να είναι η αναστολή των ζωτικών λειτουργιών των αστροναυτών.
Σύμφωνα με τον Μαρκ Άιρ, από το τμήμα AdvancedConcepts Scheme της ESA, για την εφαρμογή της σε ανθρώπους χρειάζονται ακόμη τουλάχιστον δέκα χρόνια. Ίσως σε μερικά χρόνια από τώρα το σενάριο της ταινίας 2001: Οδύσσεια του Διαστήματος πάψει να ανήκει μόνο στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας και να γίνει ένα ακόμη κομμάτι της σύγχρονης επιστήμης.
