Επτά θεμελιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα που δε θα λύσουμε ποτέ
Οι φιλόσοφοι μπορούν να εικάζουν για τα πάντα, από τη μεταφυσική μέχρι την ηθική, το οποίο σημαίνει ότι μπορούν να δώσουν απαντήσεις σε κάποια βασικά ερωτήματα περί της ύπαρξης.
Ποια είναι τα κακά νέα; Ότι τέτοιου είδους ερωτήσεις παραμένουν για πάντα πέρα από τα όρια της κατανόησής μας.
Παρακάτω αναφέρονται τα 7 μυστήρια της φιλοσοφίας που μάλλον δε θα επιλύσουμε ποτέ.
1. Γιατί υπάρχει κάτι αντί για το τίποτα;
Η παρουσία μας στο σύμπαν είναι κάτι το πολύ περίεργο για να περιγραφεί με λέξεις. Η πεζότητα της καθημερινής μας ζωής μας κάνει να θεωρούμε δεδομένη την ύπαρξή μας. Κατά καιρούς όμως ξεφεύγουμε από αυτόν τον καθησυχασμό και εισχωρούμε σε μια βαθιά κατάσταση υπαρξιακής συνειδητότητας και διερωτόμαστε:
Γιατί υπάρχουν όλα αυτά τα πράγματα στο σύμπαν και γιατί διέπεται από εξαιρετικά ακριβείς νόμους; Και γιατί πρέπει να υπάρχει κάτι; Κατοικούμε σε ένα σύμπαν όπου υπάρχουν σπειροειδείς γαλαξίες και το βόρειο σέλας.
Όπως σημειώνει και ο Sean Carroll, «η μοντέρνα φυσική δεν εξηγεί γιατί έχουμε αυτούς τους νόμους και όχι κάποιους άλλους, αν και οι φυσικοί μιλάνε κατ’αυτόν τον τρόπο, ένα λάθος που θα μπορούσε να αποφευχθεί εάν λαμβάνανε σοβαρά υπόψη τους τους φιλοσόφους».
Σε ότι αφορά τους φιλόσοφους, η καλύτερη εξήγηση που δίνουν είναι αυτή της ανθωποκεντρικής σκοπιάς, δηλαδή ότι το σύμπαν υπάρχει κατ’αυτό τον τρόπο λόγω της παρουσίας μας ως παρατηρητές μέσα σε αυτό, μια πεποίθηση η οποία ενέχει μια έναν ταυτολογικό φαύλο κύκλο μέσα της.
2. Είναι αληθινό το σύμπαν;
Αυτό είναι το κλασικό καρτεσιανό ερώτημα. Ερωτά κατ’ουσίαν το πως ξέρουμε πως ό,τι βλέπουμε είναι πραγματικό και όχι κάποια μεγάλη ψευδαίσθηση που διαιωνίζεται από μια αόρατη δύναμη (στην οποία αναφέρεται ο René Descartes ως υποτιθέμενος «κακός δαίμονας»);
Προσφάτως, το ερώτημα έχει αναμορφωθεί στο καρτεσιανό παράδοξο ή στο επιχείρημα προσομοίωσης και θα μπορούσαμε κάλλιστα να ήμασταν προϊόντα μιας περίτεχνης προσομοίωσης.
Επομένως, ένα βαθύτερο ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσο ο πολιτισμός που διαχειρίζεται την προσομοίωση είναι επίσης σε μια προσομοίωση, ένα είδος υπερπαλινδρόμησης (ή συνεχούς προσομοίωσης).
Επιπλέον, μπορεί να μην είμαστε αυτοί που νομίζουμε ότι είμαστε. Υποθέτοντας ότι τα άτομα που εκτελούν την προσομοίωση, λαμβάνουν μέρος σε αυτή, η πραγματική μας ταυτότητα μπορεί να κατασταλεί προσωρινά για να αυξήσει την πραγματικότητα της εμπειρίας. Αυτό το φιλοσοφικό αίνιγμα μας αναγκάζει να επαναξιολογήσουμε τι εννοούμε λέγοντας «αληθινό».
Οι ρεαλιστές υποστηρίζουν ότι εάν το σύμπαν γύρω μας φαίνεται ορθολογικό (σε αντίθεση με το ότι είναι ονειρικό, ασυνάρτητο ή άνομο), τότε δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να το υποστηρίζουμε ότι είναι πραγματικό και γνήσιο. Ή ίσως, όπως είπε και ο Cipher αφού φάει κάποιος προσομοιωμένο κρέας μέσα στο Matrix, «η άγνοια είναι ευτυχία».
3. Έχουμε ελεύθερη βούληση;
Επίσης, σύμφωνα με το δίλημμα του ντετερμινισμού , δεν γνωρίζουμε αν οι ενέργειές μας ελέγχονται από μια αιτιακή αλυσίδα των προηγούμενων γεγονότων ( ή από κάποια άλλη εξωτερική επιρροή), ή αν είμαστε πραγματικά ελεύθεροι να αποφασίζουμε με τη δική μας θέληση.
Οι Φιλόσοφοι ( καθώς και μερικοί επιστήμονες πλέον) το συζητούν αυτό για χιλιετίες, και χωρίς εμφανή κατάληξη. Εάν η λήψη των αποφάσεων επηρεάζεται από μια ατελείωτη αλυσίδα αιτιότητας, τότε ο ντετερμινισμός έχει δίκιο και δεν έχουμε ελεύθερη βούληση. Αλλά αν συμβαίνει το αντίθετο, αυτό που ονομάζεται απροσδιοριστία, τότε οι ενέργειές μας πρέπει να είναι τυχαίες, αν και ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ακόμα και αυτό δεν είναι ελεύθερη βούληση.
Αντίθετα, οι φιλελεύθεροι (όχι οι φιλελεύθεροι πολιτικοί), θέτουν την υπόθεση του συμβατικού, την ιδέα δηλαδή ότι η ελεύθερη βούληση είναι λογικά συμβατή με τις ντετερμινιστικές απόψεις του σύμπαντος. Το πρόβλημα περιπλέκει η πρόοδος στη νευρολογία που δείχνει ότι οι εγκέφαλοί μας παίρνουν αποφάσεις πριν έχουμε ακόμα καν συνείδηση αυτών των αποφάσεων. Αλλά αν δεν έχουμε ελεύθερη βούληση, τότε γιατί έχουμε αναπτύξει συνείδηση αντί για μυαλά τύπου ζόμπι;
Η κβαντομηχανική περιπλέκει ακόμα περισσότερο το πρόβλημα, υποδεικνύοντας ότι ζούμε σε ένα σύμπαν των πιθανοτήτων, και ότι η αιτιοκρατία οποιουδήποτε είδους είναι αδύνατη. Και όπως είπε ο Linas Vepstas, «η συνείδηση φαίνεται να είναι στενά και αναπόφευκτα συνδεδεμένη με την αντίληψη του περάσματος του χρόνου, και μάλιστα, με την ιδέα ότι το παρελθόν είναι σταθερό και απόλυτα ντετερμινιστικό και ότι το μέλλον είναι άγνωστο.
Αυτή η άποψη φαίνεται συνοχική, αφού αν το μέλλον ήταν προκαθορισμένο, τότε δε θα υπήρχε ελεύθερη βούληση, και κανένας λόγος της συμμετοχής της στο πέρασμα του χρόνου».
4. Υπάρχει ζωή μετά θάνατον;
Πριν ενθουσιαστεί ο καθένας, το ερώτημα δεν αφορά το αν θα καταλήξουμε να τραγουδάμε σε κάποιο χνουδωτό λευκό σύννεφο, ή θα σκάβουμε στα βάθη της Κόλασης για την αιωνιότητα. Επειδή δεν μπορούμε να ρωτήσουμε το νεκρό αν υπάρχει κάτι στην άλλη πλευρά, παραμένουμε στο να μαντεύουμε τι τι θα συμβεί στη συνέχεια.
Οι υλιστές θεωρούν ότι δεν υπάρχει ζωή μετά το θάνατο, αλλά είναι ακριβώς αυτό – μια υπόθεση που δεν μπορεί κατ ‘ανάγκη να αποδειχθεί. Εστιάζοντας πιο προσεκτικά στις μηχανορραφίες του σύμπαντος (ή πολυσύμπαν), είτε μέσω της κλασικής Νευτώνειας / Αϊνσταινακής σκοπιάς, είτε μέσω του φίλτρου της κβαντικής μηχανικής, δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε ότι έχουμε μόνο μια ευκαιρία σε αυτό το πράγμα που λέγεται ζωή.
Είναι θέμα της μεταφυσικής και η πιθανότητα ότι το σύμπαν (αυτό που ο Carl Sagan περιγράφει ως «το μόνο που είναι ή υπήρξε ποτέ ή θα είναι ποτέ») κάνει κύκλους και διεισδύει με τέτοιο τρόπο που η ζωή απείρως ανακυκλώνεται.
Ο Hans Moravec το έθεσε καλύτερα όταν, μιλώντας σε σχέση με την ερμηνεία της κβαντικής θεωρίας περί πολλών κόσμων, δήλωσε ότι η μη παρατήρηση του σύμπαντος είναι αδύνατη, αφού πρέπει πάντα να βρίσκουμε τους εαυτούς μας ζωντανούς και να παρατηρούμε το σύμπαν σε κάποια μορφή ή σε μια άλλη. Αυτή είναι μια ιδιαίτερα υποθετική σκοπιά, αλλά όπως και το ζήτημα του Θεού, είναι ένα από αυτά που η επιστήμη δεν μπορεί ακόμη να αντιμετωπίσει, αφήνοντας το στους φιλοσόφους.
5. Μπορούμε να βιώνουμε τα πράγματα αντικειμενικά;
Υπάρχει μια διαφορά μεταξύ της κατανόησης του κόσμου αντικειμενικά (ή τουλάχιστον η προσπάθεια να το δούμε έτσι) και του βιώματος μέσω ενός αποκλειστικά αντικειμενικού πλαισίου. Αυτό είναι ουσιαστικά το πρόβλημα της υποκειμενικής γνώσης, η ιδέα δηλαδή ότι το περιβάλλον μας μπορεί να παρατηρηθεί μόνο μέσα από το φίλτρο των αισθήσεών μας και των στοχασμών του μυαλού μας.
Ότι ξέρουμε, ότι έχουμε αγγίξει, ότι έχουμε δει και μυρίσει, έχουν φιλτραριστεί μέσω φυσιολογικών και γνωστικών διεργασιών. Κατά συνέπεια, η υποκειμενική εμπειρία στον κόσμο είναι μοναδική.
Στο κλασικό παράδειγμα, η υποκειμενική εκτίμηση του κόκκινου χρώματος μπορεί να ποικίλει από άτομο σε άτομο. Ο μόνος τρόπος που θα μπορούσατε ενδεχομένως να ξέρετε είναι μόνο μέσω της παρατήρησης του κόσμου μέσα από τα μάτια ενός άλλου ατόμου,όπως στην ταινία Being John Malkovich, κάτι το οποίο δεν μπορεί να επιτευχθεί με την επιστημονική ή τεχνολογική ανάπτυξη που διαθέτουμε.
Με άλλα λόγια, το σύμπαν μπορεί να παρατηρηθεί μόνο μέσω του εγκεφάλου (ή ενδεχομένως ενός μυαλού – μηχανής), και λόγω αυτού του γεγονότος, μπορεί να ερμηνευθεί μόνο υποκειμενικά. Αλλά δεδομένου ότι το σύμπαν φαίνεται να είναι συνεκτικό και (κάπως) γνωστικό, μπορούμε να συνεχίσουμε να υποθέτουμε ότι ο πραγματικός σκοπός της ποιότητάς του δεν μπορεί ποτέ να παρατηρηθεί ή ενα γίνει γνωστός;
Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα μεγάλο μέρος της βουδιστικής φιλοσοφίας στηρίζεται στο θεμελιώδες αυτό τον περιορισμό (αυτό που αποκαλούν το κενό), το οποίο έρχεται μια πλήρη αντίθεση με τον ιδεαλισμό του Πλάτωνα.
6. Ποιο είναι το καλύτερο ηθικό σύστημα;
Ουσιαστικά, εμείς δεν πρόκειται ποτέ πραγματικά να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε μεταξύ «σωστού» και «λάθους». Σε κάθε δεδομένη στιγμή στην ιστορία, ωστόσο, φιλόσοφοι, θεολόγοι, και οι πολιτικοί θα ισχυρίζονται ότι έχουν ανακαλύψει τον καλύτερο τρόπο για να αξιολογήσει κανείς τις ανθρώπινες πράξεις και να δημιουργήσουν τον πιο δίκαιο κώδικα δεοντολογίας.
Αλλά ποτέ δεν είναι τόσο εύκολο. Η ζωή είναι πάρα πολύ περίπλοκη για να υπάρχει κάτι σαν μια οικουμενική ηθική ή ένα απολυταρχικό σύστημα ηθικής.
Ο χρυσός κανόνας (η ιδέα δηλαδή ότι θα πρέπει να φερόμαστε στους άλλους όπως θα θέλαμε να μας φέρονται) είναι σπουδαία, αλλά αγνοεί τις ηθικές αρχές και δεν αφήνει περιθώρια για την επιβολή της δικαιοσύνης (όπως φυλακισμένους εγκληματίες), και μπορεί ακόμη να χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει την καταπίεση (ο Immanuel Kant ήταν μεταξύ άλλων ένα από τους πιο ένθερμους επικριτές του).
Επιπλέον, πρόκειται για έναν ιδιαίτερα απλοποιημένο κανόνα που δεν προβλέπει πιο σύνθετα σενάρια. Για παράδειγμα, θα πρέπει να θυσιαστούν οι λίγοι για να γλιτώσουν οι πολλοί; Ποιος έχει μεγαλύτερη ηθική αξία: ένα μωρό ή ένας πίθηκος;
Και όπως έχουν δείξει οι νευροεπιστήμονες, η ηθική δεν είναι μόνο ένα πολιτισμικά ριζωμένο πράγμα, αλλά είναι κομμάτι της ψυχολογία μας (το «πρόβλημα του τρένου» είναι η καλύτερη απόδειξη). Στην καλύτερη περίπτωση, μπορούμε μόνο να πούμε ότι η ηθική είναι κανονιστική, αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι η αίσθησή μας του σωστού και του λάθους θα αλλάξει με την πάροδο του χρόνου.
7. Τι είναι οι αριθμοί;
Παρόλο που χρησιμοποιούμε αριθμούς κάθε μέρα, σπάνια αναρωτιόμαστε τι πραγματικά είναι και γιατί κάνουν τόσο καλή δουλειά βοηθώντας μας να εξηγήσουμε το σύμπαν (όπως οι Νευτώνειοι νόμοι); Οι μαθηματικές δομές μπορεί να αποτελούνται από αριθμούς, σύνολα, ομάδες, και τ σημεία – αλλά είναι πραγματικά αντικείμενα, ή μήπως απλώς περιγράφουν τις σχέσεις που υπάρχουν απαραιτήτως σε όλες τις δομές;
Ο Πλάτων υποστήριξε ότι οι αριθμοί είναι πραγματικοί (ασχέτως αν δεν μπορείτε να τους «δείτε»), αλλά οι φορμαλιστές επιμένουν ότι είναι απλώς τυπικά συστήματα (σαφώς καθορισμένες κατασκευές της αφηρημένης σκέψης που βασίζονται στα μαθηματικά).
Αυτό είναι ουσιαστικά ένα οντολογικό πρόβλημα, απέναντι στο οποίο στεκόμαστε αμήχανοι σχετικά με την πραγματική φύση του σύμπαντος και σχετικά με το ποιες πτυχές του είναι ανθρώπινα κατασκευάσματα και ποιες πραγματικά απτές.
