Δήλος, το ιερό νησί της Αρχαίος Ελλάδος

Η Δήλος, μολονότι ένα από τα μικρότερα νησιά του Αιγαίου (6,85 τετρ. χλμ.), ήταν στην αρχαιότητα το διασημότερο και το ιερότερο απ’ όλα τα νησιά επειδή, σύμφωνα με τον... μύθο, εκεί γεννήθηκε ο Απόλλωνας-Ήλιος, θεός του ημερήσιου φωτός και η Άρτεμις-Σελήνη, θεά του νυχτερινού φωτός – δηλαδή εκεί γεννήθηκε το Φως, που για τους Έλληνες ήταν πάντα το πολυτιμότερο αγαθό. 

Οι κάτοικοι της Δήλου έκτισαν (γύρω στο 2.500 π.Χ.) τις ελλειψοειδείς καλύβες τους στην κορυφή του Κύνθου (113 μ. ύψος), από όπου, στις ταραγμένες και ανασφαλείς εκείνες εποχές, μπορούσαν εύκολα να εποπτεύουν και να ελέγχουν τη μικρή κοιλάδα και τη θάλασσα ολόγυρα. 

Οι Μυκηναίοι, που ήλθαν γύρω στα τέλη του 15ου αιώνα π.Χ., έχοντας ήδη εδραιώσει την κυριαρχία τους στο Αιγαίο, αισθάνθηκαν αρκετά ασφαλείς ώστε να εγκατασταθούν στην μικρή κοιλάδα πλάι στη θάλασσα.

Το Απολλώνιο Ιερό, εδραιωμένο ήδη από τους Ομηρικούς χρόνους, έφθασε στη μεγαλύτερη ακμή του στη διάρκεια των αρχαϊκών (7ος-6ος αι. π.Χ.) και κλασικών (5ος-4ος αι. π.Χ.) χρόνων. 

Έλληνες απ’ όλο τον τότε ελληνικό κόσμο συγκεντρώνονταν στο νησί για να λατρέψουν τον θεό του φωτός Απόλλωνα και την δίδυμη αδελφή του Άρτεμη, θεά της Σελήνης. 

Η Νάξος και κατόπιν η Πάρος προσπάθησαν να επιβληθούν εκμεταλλευόμενες την αίγλη του Ιερού. Αλλά η πόλη που κυριάρχησε τελικά ήταν η μακρινή Αθήνα, αιτιολογώντας την παρουσία της με διάφορους μύθους. 

Την περίοδο της τυραννίας του Πεισίστρατου (540-528 π.Χ.) ή των γιών του οικοδομείται ο Πώρινος Ναός του Απόλλωνα στον οποίο στεγάζεται ένα υπερφυσικού μεγέθους άγαλμα του θεού.

Το 478 π.Χ., μετά το τέλος των Περσικών πολέμων, ιδρύθηκε η Δηλιακή Συμμαχία των Ελληνικών πόλεων με στόχο την αντιμετώπιση μελλοντικών απειλών.

 Έδρα της συμμαχίας ήταν η Δήλος. Εκεί φυλασσόταν το τεράστιο ποσό των εισφορών των συμμαχικών πόλεων και εκεί γίνονταν οι συναντήσεις των αντιπροσώπων. 

Πολύ σύντομα η Δηλιακή Συμμαχία εξελίσσεται σε Αθηναϊκή ηγεμονία και οι ξύμμαχοι γίνονται υπήκοοι των Αθηναίων. 

Τα χρήματα του κοινού ταμείου μεταφέρθηκαν το 454 π.Χ. στην Ακρόπολη των Αθηνών, δήθεν για λόγους ασφαλείας, στην πραγματικότητα όμως για να χρηματοδοτήσουν το φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλή. 

Το 476 π.Χ. άρχισε να οικοδομείται ο δεύτερος ναός του Απόλλωνα, ο Μέγας Ναός, ή Ναός των Δηλίων. 

Η οικοδόμησή του διακόπηκε μετά την μεταφορά του ταμείου στην Αθήνα, συνεχίστηκε την περίοδο της Δηλιακής ανεξαρτησίας (314-166 π.Χ.), αλλά ποτέ δεν ολοκληρώθηκε.

Τον χειμώνα του 426/5 π.Χ. οι Αθηναίοι έκαναν την “κάθαρση” της Δήλου, (δήθεν) για λόγους ευσεβείας. 

Άνοιξαν όλους τους τάφους που υπήρχαν στο νησί και μετέφεραν τα οστά και τα κτερίσματα στη Ρήνεια, όπου τα έθαψαν σ’ ένα κοινό λάκκο. 

Παράλληλα αποφάσισαν να μην γεννιέται και να μην πεθαίνει κανείς πια στη Δήλο, αλλά να μεταφέρονται οι επίτοκοι και οι βαριά άρρωστοι στη Ρήνεια. 

Από τότε κανείς δεν γεννήθηκε, κανείς δεν πέθανε και κανείς δεν τάφηκε στο Ιερό νησί, οι δε Δήλιοι, όπως επεδίωκαν οι Αθηναίοι, έγιναν απάτριδες. 

Το 422 π.Χ. ολοκλήρωσαν την «κάθαρση» εξορίζοντας όλο τον ντόπιο πληθυσμό. 

Αμέσως μετά την κάθαρση, παρά το γεγονός ότι ήταν σε εμπόλεμη κατάσταση, οι Αθηναίοι αρχίζουν, από τύψεις ή από φόβο, το εξαιρετικά δαπανηρό έργο της οικοδόμησης ενός ακόμη ναού του Απόλλωνα από λευκό πεντελικό μάρμαρο και καθιερώνουν τα Δήλια, γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα κάθε πέντε χρόνια.

Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το Αιγαίο συνταράσσεται για σαράντα σχεδόν χρόνια από τους πολέμους των φιλόδοξων στρατηγών που τον διαδέχτηκαν. 

Ο Αντίγονος και ο γιος του Δημήτριος ο Πολιορκητής ίδρυσαν το Κοινόν των Νησιωτών με θρησκευτικό κέντρο τη Δήλο, η οποία κηρύχτηκε ελεύθερη και ανεξάρτητη (314 – 166 π.Χ.). 

Την εποχή της ανεξαρτησίας οι ηγεμόνες των ελληνιστικών κρατών συναγωνίζονται στην επιδεικτική οικοδόμηση λαμπρών κτηρίων στο ιερό νησί. 

Όλη η περιοχή του Ιερού ήταν γεμάτη με εκατοντάδες μαρμάρινα και χάλκινα αγάλματα, δαπανηρά αναθήματα πόλεων ή πλούσιων ιδιωτών, από τα οποία σώθηκαν μονάχα τα ενεπίγραφα βάθρα.

To Εμπορικό Κέντρο και η κοσμοπολίτικη Πόλη

Με την ήττα των Μακεδόνων από τους Ρωμαίους (Πύδνα, 168 π.Χ.) τελειώνει και η περίοδος της ανεξαρτησίας της Δήλου. Το 166 π.Χ. οι Ρωμαίοι την παραχωρούν ξανά στους Αθηναίους, οι οποίοι εξορίζουν και πάλι τους Δήλιους, και εγκαθιστούν στο νησί Αθηναίους εποίκους. 

Παράλληλα οι Ρωμαίοι, που ρυθμίζουν πλέον τις τύχες της Μεσογείου, ανακήρυξαν τη Δήλο ελεύθερο λιμάνι με στόχο να εξοντώσουν οικονομικά την αντίπαλο τους Ρόδο. 

Η απαλλαγή από τους φόρους, η ατέλεια, αλλά και η εξαιρετική γεωγραφική της θέση και η καταστροφή της Κορίνθου (146 π.Χ.), σημαντικότατου μέχρι τότε εμπορικού κέντρου, είχαν σαν αποτέλεσμα να συγκεντρωθεί εκεί όλο το διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Βορά και Νότου. 

Η ισχυρή Ρόδος καταστράφηκε οικονομικά, ενώ το μικρό νησί έγινε πολύ σύντομα το maximum emporium totius orbis terrarum (Festus), δηλαδή το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της οικουμένης. 

Στις πολύβουες προκυμαίες πλοία απ’ όλη τη Μεσόγειο φόρτωναν και ξεφόρτωναν διαρκώς τόνους εμπορευμάτων και χιλιάδες σκλάβους.

Φυσικό επακόλουθο ήταν η απότομη αύξηση του πληθυσμού και μια έντονη οικοδομική δραστηριότητα. 

Μέσα σε λίγες δεκαετίες δημιουργήθηκε μια Πόλη στις πλαγιές των έξι χαμηλών λόφων που περιβάλλουν την κοιλάδα του Ιερού. 

Αποτέλεσμα της γρήγορης αυτής ανάπτυξης ήταν η άναρχη οικοδόμηση, χωρίς πολεοδομικό σχέδιο, και χωρίς κανονικό ρυμοτομικό σύστημα, πράγμα που είναι περισσότερο φανερό στη “Συνοικία του Θεάτρου”, την παλιότερη και την πιο ακριβή συνοικία της πόλης.

Καταστροφή και εγκατάλειψη

Ο πλούτος που συγκεντρώθηκε στο νησί και οι φιλικές σχέσεις των Δηλίων με τη Ρώμη ήταν η κύρια αιτία της καταστροφής της Δήλου. 

Το νησί καταστράφηκε και λεηλατήθηκε δυο φορές: το 88 π.Χ. από τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, που ήταν σε πόλεμο με τους Ρωμαίους, και το 69 π.Χ. από τους πειρατές του Αθηνόδωρου, συμμάχου του Μιθριδάτη. 

Μετά την δεύτερη καταστροφή η πόλη σιγά-σιγά συρρικνώθηκε, εγκαταλείφθηκε και ξεχάστηκε. Ο απολογητής του χριστιανισμού Τερτυλλιανός αναφέρει τον μεταγενέστερο Σιβυλλικό χρησμό: “ακόμη και η Σάμος θα γίνει άμμος και η Δήλος άδηλος”. 

Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες υπάρχει ακόμη μια σημαντική χριστιανική κοινότητα στο νησί, όπως μαρτυρούν τα λείψανα επτά παλαιοχριστιανικών βασιλικών και το γεγονός ότι η Δήλος αναφέρεται ως έδρα επισκόπου. 

Μετά τον 7ο μ.Χ. αι. όμως φαίνεται πως ερημώνεται εντελώς και γίνεται για πολλούς αιώνες καταφύγιο πειρατών.

Οι ανασκαφές

Οι ανασκαφές, που άρχισαν το 1872 και συνεχίζονται ακόμη, έχουν αποκαλύψει το Ιερό και ένα μεγάλο μέρος της κοσμοπολίτικης ελληνιστικής πόλης. 

Τα ευρήματα φυλάσσονται στο Μουσείο Δήλου και περιλαμβάνουν (ολόκληρα ή τμήματα) περίπου 30.000 αγγεία, ειδώλια, μικροαντικείμενα, 8.000 γλυπτά, 3.000 επιγραφές. 

Το μεγαλύτερο μέρος των γλυπτών και ένα μικρό μέρος των αγγείων και των μικροαντικειμένων εκτίθενται στις έντεκα αίθουσες του Μουσείου Δήλου. Από το 1990 ολόκληρo το νησί έχει χαρακτηριστεί Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά και προστατεύεται από την UNESCO. 

Τα τελευταία χρόνια γίνεται ένα τεράστιο έργο συντήρησης και στερέωσης των μνημείων που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ελληνικό Κράτος.

Κείμενo και Πληροφορίες : Παναγιώτης Χατζηδάκης, Αρχαιολόγος

Πηγή